Από την Αγία ΒΕΝΕΡΑΝΤΑ στην Αγία ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, μια κοιλάδα δρόμος.

 

Η κοιλάδα των Τεμπών με την ξεχωριστή φυσική ιδιαιτερότητα που εμπλέκει την γεωμορφολογική της αγριάδα με την οργιώδη βλάστηση και στη βάση της να ρέει ένας αψύς και δύσληπτος υδάτινος φορέας καθαρμού, θεωρήθηκε από τους πρώτους ανθρώπους που βρέθηκαν εδώ ως τόπος θεογονίας και ερμηνείας αποκρυφιστικών ερωτηματικών μυστηρίων.

Στήλη αφιερωμένη στον Ποσειδώνα τον ΚΡΑΝΑΙΩΙ ΠΥΛΑΙΩΙ

Πως δημιουργήθηκαν τα Τέμπη κατά τους αρχαίους;
Αυτό ήταν το πρώτο ερώτημα που ζητούσε μια απάντηση. Τις ερμηνείες τότε οι άνθρωποι τις έδιναν με τους μύθους. Οι πρώτοι και οι επικρατέστεροι ήταν, πως την κοιλάδα των Τεμπών (το πιθανότερο εκ του τέμνω) «άνοιξαν» διέξοδο προς την θάλασσα κάποιοι που είχαν υπερφυσική δύναμη, όπως ο θεός Ποσειδώνας[1] με την τρίαινά του ή ο ημίθεος Ηρακλής[2] με το ρόπαλό του. Η παράδοση των Πελασγών έλεγε πως η Θεσσαλία ήταν μια περίκλειστη λίμνη και με το άνοιγμα των Τεμπών έφυγαν τα νερά και μετατράπηκε η Θεσσαλία σε μια έφορη πεδιάδα.

Αναθηματική στήλη της Αντιγόνας, κόρης του Ξενάρχου στον Απώλλονα Πύθιο με παράσταση της Απολλώνιας Τριάδας (Άρτεμις, Λητώ, Απόλλων), Γόννοι, μέσα 3ου αι. π.Χ. (Εκτίθεται στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας).

Μοναδικό μνημείο πρώιμης αρχαιοελληνικής τοτεμικής περιόδου όπου αποτυπώνεται ο Πηνειός ή κατ' άλλους ο Ηρακλής. Συγκεκριμένα στον βράχο επίσης έχει λαξευτή, ένα  αβαθές ανάγλυφο όπου παρίσταται άνδρας σχεδόν ξαπλωμένος καταμέτωπο, γυμνός, στηρίζων επί της υποτιθεμένης κλίνης ή έδρας τον αγκώνα της αριστεράς, δι’ ής κρατεί αγγείον τι, σκύφον[2] ή κάνθαρον[3]... (Απ. Αρβανιτόπουλος, Πρακτικα 1910)

---

[1] Κατενώπιον = επίρρ. Καταμέτωπο.
[2] Σκύφος = το (-ους) Α· ποτήρι των αρχαίων με δύο λαβές οριζόντιες.
[3] Κάνθαρος = (ο) ους. [< αρχ. Κάνθαρος] είδος εντόμου, το σκαθάρι// είδος ψαριού, το σκαθάρι ή σκάθαρος // (αρχαιολ.) όπως εδώ = είδος μικρού αγγείου, παρόμοιο με ποτήρι.

Από την πρώιμη ακόμα περίοδο, οι ντόπιοι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής καθιέρωσαν την κοιλάδα ως ιερό τόπο δημιουργώντας διάφορους λατρευτικούς χώρους που βρέθηκαν μέχρι σήμερα, όπως τα ιερά του Πηνειού (κατ’ άλλους του Ηρακλή), του Πύθιου Απόλλωνα, της Κυβέλης, την πηγή της Αφροδίτης, κ.ά. Στην δε ευρύτερη περιοχή λατρεύονταν και άλλες σχετικές θεότητες όπως ο Ποσειδώνας που είχε το προσωνύμιο Πετραίος[3], Απολλώνια Τριάδα (Λητώ, Απόλλωνας και Άρτεμης)

Η γέννηση της Αφροδίτης του Sandro Botticelli

Αργότερα με την κυριαρχία και επιβολή του Χριστιανισμού, έναντι της παλιάς θρησκείας του δωδεκάθεου, στην περιοχή στήνονται ιερά χριστιανικά προσκυνήματα πάνω στους αρχαίους λατρευτικούς χώρους, όπως συνηθίζονταν από τις νέες θρησκείες για παγανιστικές αναμνήσεις και παραδόσεις που ενσωματώθηκαν αναγκαστικά στη νέα θρησκεία. Το ίδιο συνέβηκε στην περιοχή και με τις άλλες θρησκείες, όπως ο ισλαμισμός.

Η Αφροδίτη της Μήλου

Με αφορμή την γιορτή της Αγίας Παρασκευής θα αναφερθούμε στο «ιερό» της που βρίσκεται στο μέσο της κοιλάδας των Τεμπών και φέτος είναι απομονωμένο λόγω της καταστροφής της περίφημης «κρεμαστής γέφυρας», από την κακοκαιρία του Daniel.

Η πηγή της Αφροδίτης

Η εκκλησία βρίσκεται από την Ολύμπια πλευρά, στο μέσον της κοιλάδας μέσα σε μία εσοχή σπηλιάς. Στην ίδια θέση και στην ίδια φυσική σπηλιά προϋπήρχε κάποιο «προσκύνημα» που βρίσκονταν δίπλα στην πηγή που βγαίνει ένα πλούσιο υπόγειο ποτάμι εμπλουτίζοντας με τα Ολύμπια δροσερά νερά του τον Πηνειό. Κοντά στη φυσική σπηλιά που προαναφέραμε, αναβλύζει μια μικρή «φλέβα» νερού που είναι γνωστή ως «αγίασμα». Το μέρος αυτό είναι γνωστό και από παλιότερα.

Το 1820 που επισκέφτηκε την Ελλάδα ο Γάλλος διπλωμάτης, περιηγητής και ιστοριογράφος François Charles Hugues Laurent de Pouqueville γράφει: «Προς την πλευρά του Ολύμπου, η ακροποταμιά του Πηνειού είναι στενή, και στα μισά περίπου του δρόμου ανακαλύπτουμε μέσα σε ένα κοίλωμα το παρεκκλήσι της Αγίας Βενεράντας^[4]. Μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα σχεδόν ότι αυτό το κτίσμα υψώνεται πάνω στη θέση του ιερού όπου ο Απόλλωνας, νικητής του δράκοντα Πύθωνα ήρθε για να εξαγνιστεί, αφού οι Χριστιανοί είχαν την συνήθεια να κτίζουν πάντα κάποιο ξωκλήσι εκεί όπου οι αρχαίοι είχαν ανεγείρει ναούς και βωμούς για να τιμήσουν τις θεότητες της μυθολογίας»^[5].

 

Ο Απόλλωνας σκοτώνει τον Πύθωνα.

Γιατί δόθηκε στο παρεκκλήσι της κοιλάδας το όνομα της αγίας Παρασκευής;

Γιατί η κοιλάδα όπως είπαμε, ανάμεσα στα ιερά που περιλάμβανε είχε την «περίφημη πηγή της Αφροδίτης», όπου κατέβαινε από τον Όλυμπο και εξαγνίζονταν η Θεά Αφροδίτη που οι Ρωμαίοι την ονόμαζαν Venus.

Από το Venus < Βενεράντα στα λατινικά προέρχεται το όνομα Αφροδίτη. Οι Ρωμαίοι γονείς της Αγίας Παρασκευής δώσανε αυτό το όνομα στην κόρη τους (Αφροδίτη-Βενεράντα) επειδή γεννήθηκε την Παρασκευή, μέρα αφιερωμένη στην Αφροδίτη που τότε ήταν μέρα αργίας, αναπαύσεως και έρωτα.  Η νέα θρησκεία με την αγιοποίηση της Αγίας Παρασκευής δεν παίρνει απλώς στο όνομα της μέρας της Αφροδίτης, αλλά έχει σαν στόχο την πλήρη μετάλλαξη των καταλαμβανομένων απ’ αυτήν ιερών της θεάς, σε ιερά σύμβολα της νέας θρησκείας.

Το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής κτίζεται το διάστημα που παράλληλα γίνεται το έργο για την διάνοιξη του σιδηροδρόμου (1910) από την «Εταιρία των Ελληνικών Σιδηροδρόμων». Το μέρος αυτό δεν ήταν εύκολα προσπελάσιμο από την πλευρά του Ολύμπου. Ακόμα και όταν άρχισε να λειτουργεί ο σιδηρόδρομος.

Η ξύλινη γέφυρα που επέτρεπε κατά τους καλοκαιρινούς μνήμες το πέρασμα στο προσκύνημα της Αγίας Παρασκευής. Φωτογραφία Δημήτρη Χαρισιάδη του 1959, από το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη.

Ο Απόστολος Βακαλόπουλος αναφέρει πότε κτίσθηκε ολοκληρωμένα η Αγία Παρασκευή. - Το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής ανεγέρθηκε εκ βάθρων από την Ένωση Σιδηροδρομικών Θεσσαλίας, ύστερα από ένα δυστύχημα, το οποίο συνέβη εκεί στα 1924, όταν πελώριος βράχος αποσπάστηκε από τα αντερείσματα του Κάτω Ηλιού Ραψάνης, τη στιγμή ακριβώς που περνούσε από κάτω επιβατική αμαξοστοιχία. Το μόνο θύμα ήταν ο μηχανοδηγός της Αναστ. Χουλάρας. Η διάσωση των επιβατών αποδόθηκε σε θαύμα[6].

 

Αυτός ήταν ο αρχαίος δρόμος που διέσχιζε τα Τέμπη  που καταστράφηκε με τα έργα της διάνοιξης της νέας εθνικής οδού το 1958 περίπου. Ήταν η μοναδική οδική διάβαση της κοιλάδας και βρίσκονταν από την πλευρά του Κισσάβου^[7]. 

Ξύλινη γέφυρα του 1932

Όσοι ήθελαν για να περάσουν απέναντι, στην Αγία Παρασκευή, χρησιμοποιούσαν βάρκα ή την ξύλινη γέφυρα, όταν κι αν αυτά υπήρχαν. Μόνο το 1960 που έγινε η Κρεμαστή Γέφυρα παράλληλα με την κατασκευή της εθνικής οδού, η διάβαση του Πηνειού έγινε προσιτή.

Η κρεμαστή γέφυρα το 1960, όταν πρωτολειτούργησε.

Τα πρώτα χρόνια μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, άρχισε μια έντονη εκδρομική κινητικότητα από διάφορα μέρη προς την κοιλάδα, όπου συμπλέκεται ένας ρομαντικός και ποιητικός οίστρος από την χρόνια συσσώρευση της ιδεαλιστικής μυθοπλασίας με την πραγματική ενόραση του φυσικού κάλους. Ένα τέτοιο παράδειγμα για των Ολυμπίων θεών την προσφιλή κατοικία και της ωραίας Αφροδίτης τα απόκρυφα άντρα, μας δίνει ο «Αυτόπτης», με ένα κειμενάκι στην τοπική εφημερίδα «Σάλπιγξ», στις 13 Ιούνη 1899..

 

ΕΙΣ ΤΑ ΤΕΜΠΗ

(Παρά την Πηγήν της Αφροδίτης)

Παρ’ όλας τας περί μονοθεΐας δοξασίας των νεωτέρων, είμεθα εις θέσιν να βεβαιώσωμεν ασφαλώς, ότι εν τοις ιεροίς των Τεμπών τόποις ενεφανίσθη και πάλιν η αρχαία του κάλλους θεά παρά την φερώνυμον ταύτη πηγήν. Ούτε οι μελωδικοί φθόγγοι του αυλού του Πανός, ούτε αι γλυκίαι αρμονικαί φωναί των Σειρήνων, ηδυνήθησαν να σαγηνεύσωσι την φιλομειδεστάτην θεάν, όσον ο μορμυρισμός[8] της θείας πηγής επί των διαυγεστάτων ναμάτων της οποίας, ηρέσκετο απανειλημμένως να κατοπτρίζηται.

Όντως εν ιλιγγιώδει εκπλήξει είδομεν την εμφάνισιν της ενσαρκώσεως της ιδέας του κάλλους, ήτις εν όλη τη επιβολή του μεγαλείου αυτής, προσήρχετο παρά την πηγήν, ίνα δρέψη τα εκεί μικρά αυτοφυή ανθύλλια, ων το μεθυστικόν άρωμα εν μαγευτική μετ’ αυτής αρμονία, προσέδιδεν την εντύπωσιν εικόνος ης την σύλληψιν αδύνατον ανθρωπίνη φαντασία να συλλάβη, έτι δε δυσχερέστερον ανθρωπίνη χειρ να εκτελέση. Μόνον οι επισκεφθέντες τους ιερούς των Τεμπών τόπους, κατά την παρελθούσαν Κυριακήν, δύνανται να βεβαιώσωσι την εκτύλιξιν των αλλεπαλλήλων τούτων εικόνων.

---

[1] Ηρόδοτος (Ηρόδοτος Ζ΄ 129) αναφέρει πως, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ποσειδώνας άνοιξε τον αυλώνα των Τεμπών, ανάμεσα στα βουνά Όλυμπο και Όσσα, για να βρει διέξοδο στη θάλασσα ο Πηνειός και να φανεί η κατακλυσμένη με νερά θεσσαλική πεδιάδα. Ακριβής μετάφραση από τον Ηρόδοτο: Λέγεται ότι, στην αρχαιότητα, η Θεσσαλία ήταν λίμνη — μια αρκετά αληθοφανής θεωρία, αφού ολόκληρη η χώρα περικλείεται από ψηλά βουνά. Ανατολικά είναι το μεγάλο φράγμα του Πήλιου και της Όσσας, δυο βουνών που η βάση τους είναι εννιαία· μετά είναι η οροσειρά του Ολύμπου στα βόρεια, της Πίνδου στα δυτικά και της Όθρης στα νότια. Στο κέντρο αυτού του δακτυλίου από βουνά είναι η κοίλη πεδιάδα της Θεσσαλίας. Αρκετά πο­τάμια χύνονται σ αυτήν, από τα οποία τα γνωστότερα είναι ο Πηνειός, ο Απιδανός, ο Ονόχωνος, ο Ενιπέας και ο Πάμισος· όλοι αυτοί πηγάζουν από τα γύρω βουνά, ενώνονται σ’ ένα μοναδικό ρεύμα και βρίσκουν τον δρόμο τους προς τη θάλασσα από τη στενή κοιλάδα. Αφού ενω­θούν, τα ονόματα των άλλων ποταμών ξεχνιούνται και το ποτάμι είναι γνωστό μόνο ως Πηνειός. Η παράδοση, λοι­πόν, λέει ότι, πριν δημιουργηθεί η χαράδρα, όταν δεν υ­πήρχε διέξοδος για το νερό, τα ποτάμια αυτά, μολονότι, όπως και η λίμνη Βοιβηίδα, δεν είχαν ακόμα ονόματα, κυλούσαν από τα βουνά με τον ίδιο όγκο νερού που έχουν και σήμερα, μετατρέποντας τη Θεσσαλία σε μεσογειακή θάλασσα. Οι ιθαγενείς της Θεσσαλίας πιστεύουν ότι η χαράδρα που αποτελεί διέξοδο του ποταμού δημιουργήθηκε από τον Ποσειδώνα κι η ιστορία δεν είναι καθόλου παράδοξη· αν πιστεύει κανείς ότι ο Ποσειδώνας κουνάει τη γη κι είναι υπεύθυνος για τα χάσματα που προκαλούν οι σεισμοί, τότε και μόνο η θέα αυτής της τοποθεσίας είναι αρκετή για να τον πείσει ότι πρόκειται για έργο του. Εμένα  πάντως μου φαίνεται ότι τη ρήγμα ανάμεσα στα βουνά δημιουργήθηκε από κάποιο σεισμό.

[2] Διόδωρος Σικελιώτης(80-20 π.Χ) – Diodoros Cicily in twelve Volumes with an englishTranslation by C. H. Oldfather, William Heinemann LTD, London 1953, Vol. II, Book IV, 6-7, σελ. 402.

[3] Ο Ποσειδώνας εκφράζει παράλληλα τη δύναμη του υγρού στοιχείου και θεωρούνταν υπεύθυνος για τα συστήματα των υδάτων, τη διακίνησή τους πάνω στη γη και κάτω από την επιφάνειά της, για τους ποταμούς, τις πηγές, τις λίμνες, τις πλημμύρες και άλλα παρόμοια φαινόμενα. Με την επωνυμία Κρηνναίος και Πυλαίος τιμάται στην αναθηματική στήλη που στήθηκε στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. πλάι σε κρήνη που βρισκόταν κοντά σε πύλη της αρχαίας Λάρισας. Αντίγραφό βρίσκεται τοποθετημένο στη θέση που βρέθηκε, στην οδό Δήμητρας, από την πλευρά του Φρουρίου.

[4] Αγίας Παρασκευής.

[5] François C.H.L. Pouqueville, «Ταξίδι στην Ελλάδα Μακεδονία, Θεσσαλία», Αφοί Τολίδη 1995, σ.267.

[6] Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Τα κάστρα του Πλαταμώνα και της Ωριάς Τεμπών και ο τεκές του Χασάν Μπαμπά, Θεσ/νίκη 1972, σελ.107.

[7] Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’60 υπήρχε ο αρχαίος δρόμος και εξυπηρετούσε τις μέχρι τότε ανάγκες κυρίως των κατοίκων της περιοχής..

[8] Κελάρυσμα; παφλασμός; μουρμουρητό